Zaburzenie lękowo-depresyjne: zrozumienie powiązań i objawów
W przypadku zaburzenia lękowo-depresyjnego (według ICD-10 – kod F41.2, a według ICD-11 – kod 6A73) jednocześnie występują objawy zarówno lęku, jak i depresji, ale żaden z nich nie osiąga poziomu ilościowego niezbędnego do postawienia samodzielnej diagnozy. Stan ten uważa się za subpsychotyczny, znajdujący się między zaburzeniami psychotycznymi a nerwicowymi. Objawy mogą się różnić. W niektórych przypadkach dominuje komponent ruchowy (niepokój, pobudzenie), w innych emocjonalny (anhedonia, przygnębienie), a objawy wegetatywne mogą być minimalne lub nieobecne.
Zaburzenie lękowo-depresyjne jest połączeniem objawów lęku i depresji, które wzajemnie na siebie oddziałują i czasem maskują się nawzajem. Głównym problemem jest to, że w jednym przypadku przeważa lęk, w innym depresja, a czasami są one tak splecione, że trudno je rozdzielić.
U młodych pacjentów częściej przeważa lęk. W wieku dojrzałym zaczyna dominować depresja. W starszym wieku objawy lękowe mogą ponownie wysuwać się na pierwszy plan. Ma to związek ze zmianami związanymi z procesami biochemicznymi w mózgu zachodzącymi wraz z wiekiem.
Często zaburzenie lękowe jest zwiastunem depresji. Na początku u pacjenta pojawia się uogólniony lęk, który z czasem przestaje być związany z konkretnymi wydarzeniami. Stopniowo na tle tego lęku pojawiają się objawy depresyjne: anhedonia, obniżenie motywacji, utrata wagi, bezsenność.
Zaburzenie lękowo-depresyjne wiąże się z większym ryzykiem nawrotów i prób samobójczych w porównaniu z oddzielnymi stanami lękowymi lub depresyjnymi. Wynika to z faktu, że lęk aktywizuje pacjenta, dodając mu energii do realizacji zamiarów samobójczych, podczas gdy w przypadku czystej depresji osoba może być zbyt apatyczna, aby podjąć jakiekolwiek działania.
Główne różnice między lękiem a depresją
Lęk i depresja mają zasadniczo różne podstawy emocjonalne. W depresji u podstaw leży utrata: osoba odczuwa, że coś straciła na zawsze — radość życia, sukcesy, miłość lub nawet siebie. W lęku podstawą jest zagrożenie przyszłości, czyli obawa, że może się wydarzyć coś złego.
Te stany różnią się również pod względem rodzaju myśli. Jeśli u pacjenta z depresją pojawia się wewnętrzne pytanie: „Dlaczego to mi się przydarzyło?” lub „Dlaczego wszystko jest źle?”, to u pacjenta z lękiem dominują myśli typu: „Co, jeśli wydarzy się coś strasznego?” lub „Co będzie dalej?”
Depresja częściej prowadzi do spowolnienia psychoruchowego — zmniejszenia szybkości ruchów i aktywności mowy. Lęk, przeciwnie, wywołuje pobudzenie, ruchowy niepokój, nerwowość, błądzący wzrok, chaotyczną mowę.
Jednak te różnice nie zawsze są oczywiste. Na przykład w przypadku silnego lęku osoba może zamknąć się w sobie, siedzieć w domu i unikać kontaktów. Może to być błędnie uznane za depresję.
W depresji aktywność fizyczna może poprawić stan, ponieważ zwiększa poziom katecholamin (noradrenaliny i adrenaliny), których w depresji brakuje. W lęku sytuacja jest odwrotna: aktywność fizyczna może pogorszyć stan z powodu nadmiernego uwalniania katecholamin, które u pacjenta z lękiem i tak są już w nadmiarze. Różnicę tę można wykorzystać jako narzędzie diagnostyczne. Jeśli aktywność fizyczna przynosi ulgę, to najprawdopodobniej pacjent cierpi na depresję. Jeśli stan się pogarsza, mowa o zaburzeniu lękowym.
W depresji apetyt jest zwykle obniżony. Chory je mało, szybko się nasyca, traci smak do jedzenia, a porcje stają się mniejsze. Jedzenie przestaje sprawiać przyjemność. Posiłki stają się koniecznością, a preferencje smakowe zanikają. W lęku, przeciwnie, apetyt często wzrasta. Pacjenci „zajadują” lęk, próbując zrekompensować wewnętrzny dyskomfort. Jednak zdarzają się wyjątki: u niektórych osób lęk również może obniżać apetyt, zwłaszcza jeśli towarzyszy mu silny komponent wegetatywny, taki jak nudności czy skurcze żołądka.
Depresja powoduje wczesne przebudzenia, gdy osoba budzi się o 4-5 rano i nie może już zasnąć. Czasami depresji towarzyszy nadmierna senność i wydłużenie ogólnego czasu snu. Lęk, przeciwnie, utrudnia proces zasypiania. Pacjenci mogą długo przewracać się w łóżku, rozmyślając o różnych przerażających scenariuszach przyszłości.
W depresji głównym problemem jest trudność w przypominaniu sobie informacji. Pacjent może pamiętać coś w szczegółach, ale trudno mu to odtworzyć. Lęk natomiast powoduje trudności w zapamiętywaniu nowych informacji, ponieważ uwaga przeskakuje z jednego obiektu na drugi.
Depresji nie towarzyszy prawdziwa astenia. Pacjent może nie mieć motywacji do działania, ale jeśli poprosi się go o wykonanie zadania fizycznego (na przykład podniesienie wiadra z wodą), będzie w stanie to zrobić. Lęk natomiast zawsze wiąże się z napięciem mięśniowym i w konsekwencji z prawdziwą astenią. Ciągłe wewnętrzne napięcie wyczerpuje organizm, a pacjent może rzeczywiście odczuwać fizyczne osłabienie.
Depresja charakteryzuje się anhedonią — niezdolnością do odczuwania przyjemności. Anhedonia może być prognostyczna (osoba uważa, że nie będzie w stanie odczuwać przyjemności) lub faktyczna (nawet gdy podejmuje przyjemną aktywność, nie odczuwa radości). Lęk natomiast obniża ogólny nastrój, ale nie w takim stopniu, by całkowicie zablokować radość. Jednak z powodu ciągłego napięcia pozytywne emocje zostają stłumione lub zredukowane.
Diagnostyka różnicowa
Ważne jest, aby odróżnić zaburzenie lękowo-depresyjne od współwystępowania dwóch oddzielnych zaburzeń – depresji i lęku. Jeśli występuje komorbidność (na przykład depresja i uogólnione zaburzenie lękowe), objawów obu stanów będzie wystarczająco dużo, aby można było postawić osobne diagnozy.
Warto również pamiętać, że w przypadku uogólnionego lęku istnieje zwiększone ryzyko przejścia w dużą depresję, podczas gdy odwrotne przejście występuje niezwykle rzadko.
Problem równowagi w leczeniu
Jednym z kluczowych wyzwań w leczeniu tego zaburzenia jest konieczność wyboru leków, które będą jednocześnie skutecznymi antydepresantami, ale nie nasilą lęku. Problem polega na tym, że wiele antydepresantów ma komponent aktywizujący, co jest korzystne w przezwyciężaniu apatii i deficytu motywacyjnego, ale może nasilić objawy lękowe.
Leki o wyraźnym działaniu aktywizującym (np. fluoksetyna) mogą szybko podnieść poziom energii pacjenta i pobudzić aktywność. Może to jednak prowadzić do nasilenia lęku, zwłaszcza w pierwszych tygodniach leczenia, zanim ujawni się pełny efekt antydepresyjny. Dlatego takie leki powinny być albo łączone z środkami przeciwlękowymi na początkowym etapie, albo ich stosowanie powinno być ograniczone w przypadku dominacji komponentu lękowego.
Z drugiej strony nadmierne skupienie się na eliminacji komponentu lękowego (np. poprzez stosowanie silnych środków uspokajających lub leków uspokajających) może prowadzić do tego, że objawy depresji pozostaną nieleczone. Pacjent może odczuwać zmniejszenie lęku, ale jego anhedonia, brak motywacji i poczucie beznadziejności mogą się utrzymywać, co prowadzi do ogólnego pogorszenia stanu.
Aby osiągnąć równowagę, ważne jest wybieranie leków, które mają wyraźne działanie antydepresyjne, ale nie nasilają lęku. Niektóre leki mają łagodniejsze działanie na objawy lękowe i są w stanie jednocześnie działać na oba komponenty zaburzenia.
Kluczowe leki
Escitalopram. Jeden z najbardziej selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny, charakteryzujący się dobrą tolerancją i silnym działaniem przeciwlękowym. Escitalopram jest często przepisywany pacjentom z dominującym komponentem lękowym i umiarkowaną depresją, ponieważ pomaga zmniejszyć niepokój bez ryzyka znacznej stymulacji.
Wenlafaksyna. Wenlafaksyna jest inhibitorem wychwytu zwrotnego serotoniny i noradrenaliny (SNRI). Jednak jej mechanizm działania w dużym stopniu zależy od dawki:
- W małych dawkach (do 75 mg na dobę) działa głównie jako SSRI, hamując wychwyt zwrotny serotoniny i wywierając silne działanie przeciwlękowe.
- W wysokich dawkach (powyżej 150 mg na dobę) zaczyna stymulować układ noradrenergiczny, co może nasilić lęk, szczególnie u wrażliwych pacjentów.
Z tego powodu przy zaburzeniach lękowo-depresyjnych wenlafaksyna jest częściej przepisywana w małych lub umiarkowanych dawkach, aby uniknąć nadmiernej aktywacji noradrenaliny i pogorszenia objawów lękowych.
Mirtazapina. To czterocykliczny lek przeciwdepresyjny o silnym działaniu uspokajającym i nasennym. Blokuje receptory alfa-2-adrenergiczne, co prowadzi do zwiększenia uwalniania serotoniny i noradrenaliny. Jego kluczowa cecha to blokowanie receptorów 5HT2 i 5HT3, co pozwala:
- Zmniejszyć ryzyko nasilenia lęku.
- Zapobiec nudnościom i żołądkowo-jelitowym skutkom ubocznym.
Mirtazapina jest szczególnie skuteczna u pacjentów z zaburzeniem lękowo-depresyjnym, którym towarzyszą zaburzenia snu i apetytu.
Buspiron. Specyficzny środek przeciwlękowy, który może być stosowany jako uzupełnienie leczenia antydepresantami przy silnym lęku. Buspiron nie ma działania uspokajającego ani aktywizującego, co pozwala uniknąć nasilenia depresji podczas jego stosowania. Jest wskazany przy uogólnionym lęku lub w przypadkach, gdy konieczne jest wzmocnienie komponentu przeciwlękowego bez ryzyka depresyjnych powikłań.
Psychoterapia w zaburzeniu lękowo-depresyjnym
Oprócz klasycznych podejść w psychoterapii (terapia poznawczo-behawioralna, terapia gestalt, terapia systemowa itp.) coraz większą popularność zdobywają alternatywne podejścia, które wykazują swoją skuteczność, takie jak terapia skoncentrowana na rozwiązaniach i hipnoterapia skoncentrowana na rozwiązaniach:
Terapia skoncentrowana na rozwiązaniach (TSR). Jest to metoda krótkoterminowej psychoterapii, która koncentruje się na zasobach pacjenta i poszukiwaniu rozwiązania bieżących problemów, a nie na szczegółowej analizie przyczyn zaburzenia. W ramach TSR terapeuta pomaga pacjentowi uświadomić sobie własne wewnętrzne zasoby, wzmocnić je i znaleźć konkretne kroki prowadzące do poprawy stanu. Główne elementy terapii:
- Formułowanie pozytywnych celów: nie „przestać się martwić”, ale „nauczyć się radzić sobie z sytuacją”.
- Wykorzystywanie skutecznych strategii z przeszłości w obecnym życiu.
- Wspieranie małych kroków prowadzących do poprawy.
TSR jest skuteczna w zaburzeniu lękowo-depresyjnym, ponieważ pomaga szybko zmniejszyć nasilenie objawów lękowych i daje pacjentowi poczucie kontroli nad swoim stanem.
Hipnoterapia skoncentrowana na rozwiązaniach. Hipnoterapia jest potężnym narzędziem do pracy z podświadomością pacjenta, umożliwiającym ominięcie barier świadomości i wprowadzenie bardziej pozytywnych postaw. Hipnoterapia skoncentrowana na rozwiązaniach różni się tym, że jej celem nie jest analiza traumatycznej przeszłości, ale osiągnięcie konkretnych popraw w teraźniejszości. Główne elementy:
- Wprowadzanie pozytywnych scenariuszy zachowań do podświadomości.
- Wzmacnianie pewności siebie i redukcja wewnętrznego napięcia.
- Zmniejszanie fizycznych objawów lęku (napięcie mięśni, przyspieszone bicie serca) poprzez głęboką relaksację.
Hipnoterapia pomaga pacjentom szybko się uspokoić, poprawić sen i regulować negatywne reakcje na stres.
Podsumowanie
Zaburzenie lękowo-depresyjne to złożony i wielowymiarowy stan, który wymaga kompleksowego podejścia do leczenia. Zrozumienie różnic między lękiem a depresją pozwala nie tylko na prawidłową diagnozę, ale także na dobór odpowiedniej taktyki leczenia ukierunkowanej na oba komponenty zaburzenia.
Zaburzenie lękowo-depresyjne wymaga kompleksowego podejścia obejmującego farmakoterapię i psychoterapię. Sukces leczenia zależy od indywidualnego doboru leków, które mogą jednocześnie wpływać na objawy depresji i lęku, oraz zastosowania metod psychoterapeutycznych wspierających pacjenta w walce z chronicznym stresem i przeciążeniem emocjonalnym.
Życiowe trudności — takie jak stres w pracy, problemy zdrowotne czy adaptacja w nowym kraju — często prowadzą do zaburzeń lękowych. W takich chwilach szczególnie ważne jest, aby porozmawiać ze specjalistą, który nie tylko rozumie problem, ale także mówi w Twoim języku.
W centrum Plexus w Warszawie przyjmuje psychiatra mówiący po polsku i po rosyjsku, który wysłucha Cię i pomoże znaleźć rozwiązanie dopasowane do Twojej sytuacji. Nie odkładaj troski o swoje samopoczucie na później.